Poniemieckie dziedzictwo

W powiecie wałeckim i w samym Wałczu praktycznie na każdym kroku można natknąć się na pozostałości po dawnych mieszkańcach tych terenów. Poczynając od domów, poprzez kościoły i cmentarze, po rzeczy codziennego użytku, choć czas coraz bardziej nadweręża elewacje, nagrobki oraz wyszczerbia filiżanki i talerze. Czy północna i zachodnia Polska była dla repatriantów ze wschodu - jak niektórzy mówili - Dzikim Zachodem, czy też nowym bardziej nowoczesnym domem?

„Eto uże nie Polsza, eto Sojuz” usłyszała moja mama w Wilnie i 1,5 miliona Polaków wysiedlonych z Kresów Wschodnich w latach 1944 - 48. Tak samo jak 3,5 miliona Niemców usłyszało „Hier ist Polen”, opuszczając w latach 1945 - 50 swoje domy. Osadnikom i repatriantom przyjeżdżających na Ziemie Odzyskane - pisała Katarzyna Kuszyk w książce „Poniemieckie” - jak wygrana w wielkiej loterii przypadły kamienice, fabryki, kopalnie, parki, szpitale, szkoły, przedszkola, uniwersytety, mleczarnie, browary, gazownie, wodociągi, a także talerze, meble, często pierzyny i obrusy, a nawet słoiki z kompotami i zakonserwowanym mięsem. Należy pamiętać, że spora część przyjeżdżających na te ziemie przesiedleńców przeżyło cywilizacyjny szok. Dla większości mieszkańców Kresów - może poza tymi z dużych miast jak Wilno, czy Lwów - wielkie murowane kamienice, w których funkcjonował wodociąg, kanalizacja i gazociąg były zupełną nowością.

Pamiętam jak w 1970 roku, gdy miałem 14 lat, przyjechał do nas w odwiedziny z Białegostoku brat mojej mamy. Często mówił jak musiał długo jechać na ten Dziki Zachód i bardzo się dziwił, że mama i jej siostry zdecydowały się na zamieszkanie w Wałczu. Wreszcie mój nauczony ładu i porządku ojciec - w końcu poznaniak - nieco zirytowany takim monologiem, wziął szwagra pod pachę i rzekł: choć Józek, pokażę ci ten Dziki Zachód.

Rozpoczęliśmy od kuchni - mieszkaliśmy wtedy na ulicy Bohaterów Stalingradu 7 (obecnie ul. Dworcowa).

- Widzisz, duże przestronne pomieszczenie z lastriko na podłodze, a te niewielkie drzwi tam z lewej prowadzą do spiżarni - oprowadzał szwagra jak wytrawny przewodnik. - W rogu kuchni stoi urządzenie u was rzadko spotykane, lub wręcz nieznane. To piec centralnego ogrzewania. Palę w jednym miejscu, a ciepło mam w całym mieszkaniu. Teraz przejdziemy do łazienki. Jest toaleta, a wy pewnie chodzicie do wychodka na podwórku lub - w najlepszym wypadku - macie wspólny kibel na półpiętrze. - Ojciec dalej pastwił się nad szwagrem. Widzisz duża, dwumetrowa wanna, a obok kolumna grzewcza, gdzie mogę nagrzać wodę do kąpieli. Ty chyba nawet nie wiesz co to łazienka - dogryzał jeszcze mocniej.

Po zwiedzeniu mieszkania wyszliśmy do miasta i ojciec dalej uświadamiał szwagra, jakie udogodnienia pozostawili po sobie dawni mieszkańcy Deutsch Krone.

- Dworzec, a obok parowozownia, lecz najważniejsza w tej części miasta była gazownia. - Tak, tak mój drogi, oprócz kanalizacji i wodociągu w domu, mamy również gaz i nie trzeba palić pod kuchnią, aby ugotować obiad. Więc pytam, czy to jest Dziki Zachód?

Oczywiście przeszliśmy obok poczty, Aten Wałeckich i innych szkół, pokazaliśmy gościowi koszary i Bukowinę, a także bunkry. Na koniec chcą ostatecznie „dobić” szwagra, ojciec rzekł: tu Kajzer Wiluś (niemiecki cesarz Wilhelm II) budował kamienice i szkoły oraz budynki użyteczności publicznej, a u was car Mikołaj II co najwyżej więzienia. Przesadzał, lecz wieczorem przy zakrapianej kolacji wujek przyznał, że można w Wałczu żyć.

W czasach mojego dzieciństwa i młodości praktycznie cały Wałcz był poniemiecki. Od kiedy pamiętam nikt nie dbał o poniemieckie mienie. Wszystko co nie było obiektem wojskowym czy przemysłowym, powoli się sypało i niszczało. Początkowo, zaraz po wojnie, wynikało to trochę z poczucia tymczasowości; napływowa ludność myślała, że będzie w mieście mieszkać tylko przez chwilę, no powiedzmy kilka lat i później powróci w rodzinne strony. Więc po co dbać o pozostałości po Niemcach? Kiedy tymczasowość stała się na zawsze, o poniemieckie kamienice i domy winno zatroszczyć się państwo, lecz władza nie bardzo się tym interesowała. Po transformacji brak pieniędzy nie pozwalał mieszkańcom na naprawy i remonty i tak czas nadwerężał budowle. Obecnie po latach w Wałczu dużo się zmieniło, powstało wiele nowych budynków, lecz nadal niemal na każdej ulicy widzimy efekty pracy dawnych mieszkańców Deutsch Krone. Przecież większość szkół, kościołów, czy budynków użyteczności publicznej liczy ponad 100 lat i jest poniemiecka. Podobnie jak spora cześć domów i kamienic. Jednak kiedy budowle z pierwszej grupy najczęściej trzymają się świetnie, spora cześć tych drugich wygląda znacznie gorzej. Niektóre jeszcze bronią się bardziej wytrzymałą na działanie warunków atmosferycznych czerwoną cegłą z której powstały, inne natomiast toczy wilgotny liszaj. Wystarczy przejść się Aleją Zdobywców Wału Pomorskiego, Piłsudskiego czy innymi ulicami i zobaczyć, jak wspaniałe kiedyś budowle coraz bardziej chylą się ku ziemi.

Być może to niezły pomysł jaki padł podczas jednej z sesji Rady Miasta, aby samorząd wspólnotom mieszkaniowym zarządzającym dużymi kamienicami udzielał pożyczki na naprawy i remonty. Aby za te środki można było przywrócić budynkom dawną świetność. Pewnie wiązałoby się to ze współpracą z konserwatorem zabytków, a więc i z większymi kosztami, więc tym bardziej pomoc samorządu byłaby wskazana. Jednak należałoby uważać, aby nie powstało coś na wzór potiomkinowskich wsi. To gubernator Nowej Rosji Potiomkin w 1787 roku posłużył się mistyfikacją. Zorganizował dla cesarzowej Rosji Katarzyny II przejażdżkę Dnieprem. Na rozkaz gubernatora wzdłuż rzeki wybudowano kilka wiosek składających się tylko z fasad, a poza tym nic więcej nie było. Przebrani za wieśniaków wynajęci ludzie wznosili okrzyki na cześć carycy, aby cesarzowa była przeświadczona, że jej poddanym wspaniale się żyje.

Pokazujące dawną świetność budynki powinny być odrestaurowane, abyśmy my, obecni mieszkańcy Wałcza nie wstydzili się przed duchami dawnych mieszkańców Deutsch Krone, że nie umiemy zadbać o spuściznę po poprzednikach.

piotr

PS W literaturze i prasie często są używane terminy poniemieckie, czy też pożydowskie mienie. Jestem ciekawy czy na terenach, które przed 1939 rokiem znajdowały się w granicach II Rzeczypospolitej funkcjonuje termin popolskie?