Historia wałeckiej landratury

Załamanie się państwa pruskiego w latach 1806/1807 ukazało całą jego słabość i wzmogło w pewnych kręgach społecznych dążenie do przeprowadzenia reform. Objęły one swym zasięgiem także ustrój powiatu wałeckiego. „Edykt o ustanowieniu dyrektoriatów powiatowych” z 30 lipca 1812 r. przewidywał nowy podział departamentów rejencyjnych na powiaty, które miały składać się z miast i gmin wiejskich. Tylko większe miasta miały tworzyć wydzielone powiaty miejskie. Administracja powiatu miała być sprawowana przez dyrektoriat powiatowy z dyrektorem powiatu na czele. Urząd ten miał być obsadzany w drodze nominacji państwowej, a wszelkie prerogatywy stanowe w tym względzie miały być uchylone. Edykt znosił tytuł landrata i ustalał zakres zadań dla dyrektora powiatu. Do niego należały: administracja policyjna, nadzór komunalny i sprawy wojskowe; nadzór nad administracją finansowo-kasową odnośnie do wszystkich dochodów państwowych z terenu powiatu; kierowanie administracją komunalną powiatu oraz zarządzanie środkami egzekucyjnymi. Organem egzekucyjnym dyrektora powiatu była podporządkowana jemu żandarmeria. Zdecydowany opór junkierstwa uniemożliwił wprowadzenie w życie postanowień edyktu. Jego wykonanie zostało zawieszone rozporządzeniem Rady Ministrów z 19 maja 1814 r.

Akta Starostwa Powiatowego w Wałczu przechowywano początkowo w kilku dzierżawionych pomieszczeniach na terenie miasta, które były siedzibami niektórych organów administracji powiatowej. W 1873 r. zakupiono oraz gruntownie przebudowano budynek, w którym pomieszczono wszystkie agendy starostwa wraz z registraturą bieżącą. W 1903 r. niektóre materiały niepotrzebne do bieżącego urzędowania przejęło Archiwum Państwowe w Gdańsku, jako archiwum prowincjonalne dla prowincji Prusy Zachodnie. Przejęty nabytek utworzył w archiwum gdańskim dział 195 (Abteilung 195). Wraz z innymi aktami, przynależnymi terytorialnie do prowincji Marchia Graniczna, dział ten został przewieziony do utworzonego w 1929 r. archiwum dla tej prowincji, zlokalizowanego w gmachu Tajnego Archiwum Państwowego w Berlinie-Dahlem. Zespół uzupełniony został dopływami 131/38 oraz 207/38, przekazanymi bezpośrednio z Wałcza. W następstwie likwidacji prowincji Marchia Graniczna jej berlińskie archiwum, tworzące w Tajnym Archiwum Państwowym Oddział C (Abteilung C), zostało również zniesione, natomiast akta przynależne terytorialnie do powiatów przyłączonych do prowincji Pomorze, przewieziono w początkach 1939 r. do Archiwum Państwowego w Szczecinie. Zespół akt wałeckiego Starostwa Powiatowego, oznaczony teraz jako dopływ 12/1939, nie był w Szczecinie powiększany dalszymi nabytkami z registratur landratury. Zespół liczył wówczas ok. 1770 jednostek archiwalnych i w takim stanie ilościowym przetrwał do 1945 r. Warto w tym miejscu scharakteryzować interesujący nas zespół archiwalny. Należy pamiętać, iż kancelarie landratur funkcjonowały w ramach pruskiego systemu kancelaryjnego okresu akt spraw. Jego istota polegała na współpracy właściwej kancelarii, czyli komórki wytwarzającej akta, z inną komórką, zwaną registraturą. Registratura rejestrowała pisma, kontrolowała tok załatwiania spraw, formowała akta spraw, przechowywała je i zabezpieczała. Akta powstałe w wyniku działalności wałeckiego landrata tworzą zespół złożony, liczący 1775 jednostek inwentarzowych oraz 21,85 metrów bieżących. Fizyczny stan zachowania akt jest dość dobry, kilkanaście jednostek wykazujących ślady mikroflory poddanych zostało zabiegom konserwacyjnym w komorze próżniowej. Zespół składa się wyłącznie z poszytów o formacie utrzymującym się w granicach 21-22x34-36 cm. Wśród miękkich lub półsztywnych obwolut dominuje kolor szary (starsze poszyty) oraz kremowy. Niektóre woluminy mają doszyte lub przyklejone kolorowe wypustki, którymi oznakowane były niegdyś prawie wszystkie jednostki. Używano wypustek m.in. o kolorze szarym, czerwonym, zielonym i żółtym, przy czym każda barwa właściwa była dla określonej grupy rzeczowej materiałów archiwalnych. W registraturze wałeckiej nie obcy był zwyczaj – zwłaszcza w odniesieniu do cienkich jednostek – nadawania wierzchnich obwolut sięgających tylko do połowy lub nawet 1/3 szerokości poszytu; znacznie częściej praktykę tę stosowano przy nadawaniu spodnich okładek. W takich przypadkach uznano za konieczne wzmocnienie lub nadanie dodatkowych obwolut ochronnych w trakcie poddawania akt drobnym zabiegom konserwacyjnym. Okładki ochronne otrzymały również wszystkie jednostki pozbawione oryginalnych obwolut lub z okładkami zniszczonymi. Przy rozmieszczaniu na obwolutach stałych elementów opisu trzymano się w zasadzie jednego schematu. Pośrodku u góry wpisana była nazwa urzędu w dopełniaczu z dodaniem przed nim w języku łacińskim lub niemieckim słowa „akta” (np. Acta des Landratsamtes ze Deutsch Krone lub Akten des Landratsamtes des Deutsch Kroner Kreises). Niekiedy przed lub po słowie „akta” dodawano odręcznie informację uzupełniającą, dotyczącą rodzaju akt: generalia – akta ogólne lub specialia – akta szczegółowe. Kilkanaście poszytów posiada obwoluty z nadrukiem: „Akten des Kreisausschusses des Deutsch Kroner Kreises”. Akta zespołu uporządkowano w następującej kolejności głównych grup rzeczowych: I – zarządzanie starostwem, II – sprawy ogólnopaństwowe i administracja wewnętrzna, III – sprawy szkolne i kościelne oraz ochrona dóbr kultury, IV – rolnictwo i leśnictwo, V – sprawy wojskowe i wojenne. Główne grupy rzeczowe podzielono na kilka lub kilkanaście podgrup. Hasła naczelne i podgrupy rzeczowe ujęto w inwentarzu w następującej kolejności, np.: sprawy ogólnopaństwowe i administracja wewnętrzna (policyjna): I – sprawy zwierzchniej władzy państwowej (jubileusze, uroczystości, przejazdy króla i przedstawicieli dworu, nadawanie i zmiany obywatelstwa, zmiany nazwisk, ordery i odznaczenia honorowe, akty łaski, wybory do kolegialnych organów władzy, sądownictwo, sprawy graniczne i stanowe, plebiscyty, stosunki z zagranicą), II – ruchy migracyjne ludności (przepisy dotyczące emigrowania i osiedlania cudzoziemców, podania o zezwolenie na opuszczenie kraju, emigracja i imigracja ludności, meldunki dotyczące „Landfluchtu” i „Ostfluchtu”, wydawanie paszportów, wykazy i zatrudnienie robotników napływowych), III – ludność żydowska, innowiercy (wykazy osobowe Żydów, szkolnictwo żydowskie, ekscesy antysemickie, rachunkowość synagog, baptyści na terenie powiatu), IV – nadzór nad organizacjami i stowarzyszeniami oraz cenzura publikacji i widowisk, V – państwowy nadzór nad gminami miejskimi i wiejskimi (ogólne sprawy nadzoru, nazewnictwo miejscowe, wybory burmistrzów, nominacje sołtysów, skargi na decyzje władz policyjnych, kontrola toku urzędowania, sprawy komunalne), VI – statystyka oraz sprawozdawczość periodyczna landrata i burmistrzów (statystyka ludnościowa, gospodarcza, sanitarna, podatkowa i meteorologiczna, rozdział posiadłości ziemskich między ludnością polską i niemiecką, wykazy miejscowości, sprawozdawczość opisowa roczna i kwartalna), VII – opieka społeczna, fundacje, VIII – sprawy ogólne administracji wewnętrznej, bezpieczeństwo i porządek publiczny, policja polityczna (nadzór nad cudzoziemcami, sprawy meldunkowe, zwalczanie włóczęgostwa i żebractwa, utrzymywanie porządku i bezpieczeństwa, nadzór policyjny nad działalnością polityczną anarchistów i socjaldemokratów), IX – łączność i komunikacja (usługi pocztowe i telegraficzne, budowa dróg i mostów, budowa linii kolejowych), X – rzemiosło, handel i przemysł (jarmarki, targi tygodniowe, miary i wagi, zakłady rzemieślnicze i przemysłowe, kontrola techniczna kotłów, ochrona pracy, organizacje pracownicze, szkoły dokształcające w zakresie rzemiosła, organizacje cechowe), XI – sprawy sanitarne i weterynaryjne (badanie mięsa ubojowego, stan sanitarny studzien, położnictwo, choroby zakaźne wśród ludzi i zwierząt oraz ich zwalczanie), XII – budownictwo i osadnictwo (budownictwo i numeracja budynków, wydawanie koncesji budowlanych, tworzenie nowych osad oraz zakładanie tzw. dóbr rentowych w ramach akcji kolonizacyjnej), XIII – sprawy pożarowe i wodne (towarzystwa ubezpieczeniowe, kontrola stanu zabezpieczenia przeciwpożarowego, spław drewna, oczyszczanie wód, nawadnianie i odwadnianie gruntów, melioracje, skargi w sprawach stosunków wodnych, policja wodna w miastach i gminach wiejskich).

Nową strukturę organizacyjną i terytorialną państwowej administracji wewnętrznej ustaliło rozporządzenie z 30 kwietnia 1815 r. „w sprawie ulepszonej organizacji urzędów prowincjonalnych”. Wprowadzając nowy podział administracyjny kraju, ustanowiono również nowo hierarchię władz administracyjnych oraz określiło ich kompetencje terytorialne i rzeczowe. Terytorium państwa zostało podzielone na prowincje, obwody rejencyjne i powiaty. Do powiatów zostały wcielone mniejsze i średnie miasta, tylko większe miasta utworzyły wydzielone powiaty miejskie. Na czele każdego powiatu stał landrat - wykaz wałeckich landratów w omawianym okresie przedstawiał się następująco: Chrystian von den Osten-Sacken (1787-1794), von Falkenhayn (1795-1816), von Germar (1817-1829), von Schleinitz (1830-1831), Edward Żychliński (1831-1851), Heinrich Georg Eduard Graf von Rittberg (1851-1859), Botho Wendt August Graf zu Eulenburg (1859-1865), Max von Brauchitsch (1865-1872), Robert Oskar Freiherr von Ketelhodt (1872-1883), Franz Rotzoll (1883-1893), Friedrich Wilhelm Gisbert Schulte-Heuthaus (1894-1919).

Botho Wendt August Graf zu Eulenburg – landrat wałecki w latach 1859-1865.

Podporządkowany prezydentowi rejencji landrat uzyskiwał charakter urzędnika, wykonawcy zleceń nadrzędnego organu administracji państwowej. Rozporządzenie z 11 czerwca 1816 r. zarządziło bezzwłoczną organizację landratur, które ukształtowały się wówczas w formie urzędu, będącego ogniwem administracji I instancji. Personel urzędniczy składał się z sekretarza powiatowego, gońca, lekarza i chirurga. Po nieudanej próbie nadania landratowi charakteru urzędnika z nominacji zachowano zasadę prezentacji kandydata na to stanowisko przez koło właścicieli dóbr rycerskich położonych w powiecie. Dnia 31 grudnia 1816 r. wydano tymczasową „instrukcję dla landratów”. Ustalała ona kwalifikacje, zakres działania, ogólny regulamin służbowy oraz szczegółowe obowiązki starosty krajowego. Do zakresu jego kompetencji należał: ogólna administracja krajowa, sprawy wojskowe, sprawy rzemiosła, nadzór i kontrola nad sprawami podatkowymi oraz kasą podatkową. Jako „szczególne obowiązki służbowe” zostały wyliczone: publikowanie ustaw i rozporządzeń, sporządzanie statystyki powiatowej, opiniowanie personelu urzędniczego, sprawy policji bezpieczeństwa (również policji politycznej), nadzór nad włóczęgami i żebrakami, sprawy policji pożarowej, sprawy policji budowlanej, sprawy policji sanitarnej i weterynaryjnej, sprawy wojskowe, zarządzanie podwodami, zwierzchni nadzór nad administracją majątkiem miast i wsi, zwierzchni nadzór nad opieką społeczną, troska o poprawę stanu i rozwój rzemiosła, sprawy kultury rolnej, sprawy policji leśnej, popieranie rzemiosł miejskich, kontrola cen i wag, sprawy policji drogowej, wymiar i pobór podatków oraz nadzór nad kasą powiatową.

Ustawa o organizacji powiatów z 11 marca 1850 r. uszczupliła kompetencje landratów, pozbawiając ich całkowicie wpływu na sprawy komunalne powiatu. Przemiany gospodarczo-społeczne i polityczne w Niemczech w II poł. XIX w. zapoczątkowały nowe reformy ustrojowe. Dnia 13 grudnia 1872 r. uchwalono nową ordynację powiatową dla wschodnich prowincji pruskich, z kolei dwie ustawy z roku 1883: o ogólnej administracji krajowej oraz o kompetencjach urzędów i sądów administracyjnych, rozszerzyły zasięg reformy na cały obszar państwa pruskiego. Zniesiono władzę policyjną dworu oraz urząd wójta dziedzicznego. Administracja policyjna została przekazana państwowym urzędom obwodowym (Amtsbezirke), które obejmowały jedną lub kilka gmin wiejskich oraz jeden bądź kilka obszarów dworskich. Obok państwowej administracji starościńskiej utworzono samorząd powiatowy z jego organem wykonawczym – wydziałem powiatowym. Zmianie uległ charakter urzędu landrata, który przestał pełnić podwójną rolę męża zaufania szlachty powiatowej z jednej strony oraz organu prezydenta rejencji z drugiej. Stał on się odtąd samodzielnym reprezentantem państwa, działającym z pełną osobistą odpowiedzialnością.

Landrat był z urzędu przewodniczącym wydziału powiatowego, kierował i nadzorował tok jego urzędowania. Zwoływał również sejmiki powiatowe i urzędowo przewodniczył w nich. Jako organ administracji państwowej kierował sprawami ogólnej administracji wewnętrznej w powiecie. Jego dotychczasowe prawa i obowiązki zostały poszerzone w zakresie stanowienia przepisów policyjnych. Władza landrata obejmowała niemal wszystkie dziedziny życia w powiecie, np. kwestie polityczne, wojskowe oraz sprawy wyznaniowe. Do niego należał nadzór nad urzędami policji miejscowej – w określonych przepisami przypadkach mógł też wydawać zarządzenia policyjne. Jako przewodniczący sejmiku i wydziału powiatowego kierował i nadzorował sprawy komunalne położonych w obrębie powiatu gmin wiejskich i obszarów dworskich. Zmiana charakteru urzędu starosty doprowadziła do modyfikacji trybu obsadzania tego stanowiska. Nominacja landrata należała do prerogatyw głowy państwa, jednak w praktyce mianował go minister spraw wewnętrznych stosownie do przepisów pragmatyki służbowej. Zachowano przy tym uprawnienia sejmiku powiatowego do wysuwania kandydatów na to stanowisko spośród mieszkańców powiatu legitymujących się odpowiednim stażem w pracy w administracji państwowej, w samorządzie lub sądownictwie. Sejmik wybierał ponadto dwóch zastępców landrata, zatwierdzanych przez naczelnego prezydenta prowincji. Wraz ze wzrastającymi zadaniami, przede wszystkim na gruncie policyjnym (administracyjnym), zwiększał się personel urzędu starosty.

dr Przemysław Bartosik